"Beniowski" to poemat dygresyjny, napisany w latach 1841 - 1846. Akcja epicka ukazuje czasy konfederacji barskiej, walkę z Rosjanami i chłopami ukraińskimi. Motyw ten był w literaturze romantycznej bardzo popularny, wszyscy polscy pisarze ukazywali okrucieństwo tych wydarzeń. Słowacki pisał nie tylko o tym okrucieństwie, ale i o niegodnym postępowaniu polskich magnatów. Oryginalność wyraża się w osobie głównego bohatera - Beniowski to prosty szlachcic, pozbawiony wielkości ducha.

"Beniowski" zawiera opis zdarzeń związanych z konfederacją barska, z walkami z Rosjanami i ukraińskimi chłopami. Jednak dygresje samego autora dominują nad osią akcji, wydarzenia staja się tylko pretekstem do odautorskich wypowiedzi na współczesne zagadnienia. Poemat powstawał w latach 1841 - 1846, czyli już w drugiej fazie romantyzmu. Słowacki pozostawał w ideowym konflikcie z Mickiewiczem. Mickiewicza powszechnie uważano za pierwszego wieszcza narodu, a jego wizję przyszłości i sztuki za obowiązującą dla polskiego romantyzmu. Stanowisko Słowackiego było inne, inaczej postrzegał on przemiany, jakie zachodziły w Polsce, inaczej też wytyczał narodowi drogę.W "Beniowskim" Słowacki stwarza nowy typ bohatera, zrywając z romantycznym indywidualizmem i heroizmem samotnej walki. Tytułowa postać to zwykły polski szlachcic. Pozbawiony jakichkolwiek wzniosłych, ponadprzeciętnych cech herosa. Nie cierpi za miliony, jest raczej realistą niż opętanym szaleństwem romantykiem.

Żona księcia Litawora, kobieta mądra i piękna. Jej wzrost dorównuje wzrostowi księcia. Niezwykle rozsądna, często służy mężowi radą. Odważna i skłonna do poświęceń za cenę własnego życia. Kiedy Rymwid mówi jej o pakcie księcia z Krzyżakami, stara się przekonać męża, że jest to złe posunięcie, ale nie zostaje wysłuchana. Sama odprawia rycerzy, przez co ściąga ich gniew i przyczynia się do ich ataku na zamek. Udaje, że idzie poinformować o tym Litawora, a tak naprawdę ubiera jego zbroję i walczy z nieprzyjacielem, całkowicie nierozpoznana przez swoje wojska. Jedynie Rymwid coś podejrzewa, ponieważ zachowanie księcia wydało mu się podejrzane. Zostaje ciężko ranna, a po przeniesieniu do zamku i opatrzeniu ran staje się jasne, że to nie książę, a księżna. Błaga męża o wybaczenie swojego nieposłuszeństwa. Umiera, a jej pogrzeb odbywa się zgodnie z pogańskimi tradycjami.

Akcja powieści rozgrywa się w Marienburgu (Malborku) - siedzibie Krzyżaków oraz na Litwie ( w ojczyźnie tytułowego bohatera). Głównym i tytułowym bohaterem powieści jest tajemniczy (nie wiadomo, jak naprawdę się nazywał) Litwin. Kiedy był dzieckiem, na jego miasto napadli Krzyżacy, złupili je, jego rodziców zabili, a jego porwali. Wychowywał się u rycerza Diterycha von Kniprode, ale często przebywał w towarzystwie litewskiego wajdeloty (śpiewaka, poety, wieszcza), Halbana. Ten wpoił mu tożsamość narodową i nakłaniał do zemsty na prześladowcach Litwy. Bohater nosił wówczas imię Walter Alf.W czasie jednej z bitew Walter i Halban przedarli się na stronę litewską. Tak przedostali się na zamek księcia Kiejstuta. Tu Walter opowiedział wszystko, czego zdołał się dowiedzieć o zakonie krzyżackim, a co mogło być pomocne w prowadzeniu walki: jego organizacji, uzbrojeniu, sposobach walki. Niestety było coraz bardziej oczywiste, że Litwa nie obroni się przed wrogiem.Na zamku Kiejstuta Walter poznał jego córkę, Aldonę. Pokochali się i pobrali, ale kiedy stało się jasne, że w walce przeciwko Krzyżakom pozostały już tylko podstęp i zdrada, Walter nie wahał się poświęcić miłości do żony i własnego honoru. Opuścił Aldonę, i wrócił do zakonu, gdzie przedstawił się jako rycerz krzyżacki, Konrad Wallenrod. Aldona podążyła za nim, zamknęła się w wieży nieopodal Malborka i żyła jako pustelnica.Po kilku latach Konrad Wallenrod został obrany wielkim mistrzem. Trzymał zakon żelazną ręką. Odwlekał, ile mógł, moment, w którym poprowadzi rycerzy zakonnych na śmierć i straci rycerski honor. Ostatecznie, pod naciskiem Halbana, który jako wajdelota znalazł się na zamku krzyżackim, Konrad wyrusza na wojnę z Litwą. Wprowadza zakonników w pułapki, przeciąga walkę, tak, że na polu bitwy zastaje ich sroga zima. Większość rycerzy ginie. Zakon jest zrujnowany, Litwa uratowana.Niestety Konrad Wallenrod w tej walce również staje po stronie przegranych. Popełnia samobójstwo, w ślad za nim podąża Aldona - pustelnica.

Akcja powieści rozgrywa się w Marienburgu (Malborku) - siedzibie Krzyżaków oraz na Litwie ( w ojczyźnie tytułowego bohatera). Głównym i tytułowym bohaterem powieści jest tajemniczy (nie wiadomo, jak naprawdę się nazywał) Litwin. Kiedy był dzieckiem, na jego miasto napadli Krzyżacy, złupili je, jego rodziców zabili, a jego porwali. Wychowywał się u rycerza Diterycha von Kniprode, ale często przebywał w towarzystwie litewskiego wajdeloty (śpiewaka, poety, wieszcza), Halbana. Ten wpoił mu tożsamość narodową i nakłaniał do zemsty na prześladowcach Litwy.Bohater nosił wówczas imię Walter Alf.
W czasie jednej z bitew Walter i Halban przedarli się na stronę litewską. Tak przedostali się na zamek księcia Kiejstuta. Tu Walter opowiedział wszystko, czego zdołał się dowiedzieć o zakonie krzyżackim, a co mogło być pomocne w prowadzeniu walki: jego organizacji, uzbrojeniu, sposobach walki. Niestety było coraz bardziej oczywiste, że Litwa nie obroni się przed wrogiem.
Na zamku Kiejstuta Walter poznał jego córkę, Aldonę. Pokochali się i pobrali, ale kiedy stało się jasne, że w walce przeciwko Krzyżakom pozostały już tylko podstęp i zdrada, Walter nie wahał się poświęcić miłości do żony i własnego honoru. Opuścił Aldonę, i wrócił do zakonu, gdzie przedstawił się jako rycerz krzyżacki, Konrad Wallenrod. Aldona podążyła za nim, zamknęła się w wieży nieopodal Malborka i żyła jako pustelnica.
Po kilku latach Konrad Wallenrod został obrany wielkim mistrzem. Trzymał zakon żelazną ręką. Odwlekał, ile mógł, moment, w którym poprowadzi rycerzy zakonnych na śmierć i straci rycerski honor. Ostatecznie, pod naciskiem Halbana, który jako wajdelota znalazł się na zamku krzyżackim, Konrad wyrusza na wojnę z Litwą. Wprowadza zakonników w pułapki, przeciąga walkę, tak, że na polu bitwy zastaje ich sroga zima. Większość rycerzy ginie. Zakon jest zrujnowany, Litwa uratowana.
Niestety Konrad Wallenrod w tej walce również staje po stronie przegranych. Popełnia samobójstwo, w ślad za nim podąża Aldona - pustelnica.

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, wydany po raz pierwszy w 1834 roku w Paryżu, to arcydzieło polszczyzny, epos narodowy, który stał się dla wielu pokoleń niewyczerpanym źródłem natchnień, fundamentem patriotycznych wzorów i przywołań pięknych, starodawnych szlacheckich tradycji. Można w nim jak w wiecznie żywym zwierciadle zobaczyć dawne gusta i obyczaje, stroje, zabawy i popularne potrawy, podziały stanowe, rytuały i sposoby rozumienia świata.

Pan Tadeusz to najbardziej znane i najbardziej charakterystyczne działo Adama Mickiewicza. Poeta odmalował w nim obraz "utraconej ojczyzny" - ukochanej Litwy, "kraju lat dziecinnych", do którego tęsknił przebywając na emigracji. Napisany regularnym 13-zgłoskowcem poemat nawiązuje w formie i tematyce do gatunku eposu, choć pierwotnym założeniem Mickiewicza nie było stworzenie dzieła o takiej przynależności gatunkowej. Utwór stopniowo rozrastał się pod jego piórem aż do monumentalnego, bo składającego się aż z dwunastu ksiąg.

Dzieło rozpoczyna uroczysta inwokacja. Poznajemy piękno przyrody litewskiej oraz dworku szlacheckiego. Tytułowy bohater powraca do Soplicowa, gdzie spędził dzieciństwo. Stęskniony i szczęśliwy Tadeusz udaje się do pokoju, w którym mieszkał dziesięć lat temu. Szybko orientuje się, że w pomieszczeniu obecnie gospodarzy kobieta. Wygląda przez okno i zauważa młodą, piękną dziewczynę. Niewiasta wbiega do pokoju, Tadeusz nie zdążył się jej dokładnie przyjrzeć, bowiem zawstydzona uciekła, gdy tylko go zauważyła.
Mężczyzna wita się z Wojskim, który opowiada mu o znamienitych gościach Sędziego i konflikcie pana domu z Hrabią. Przyczyną sporu jest zamek. Po przywitaniu Tadeusza, wszyscy udają się do zamku, gdzie, mimo że Sędzia nie wydał takiego polecenia, woźny Protazy przeniósł wieczerzę. Przestrzegając staropolskiego zwyczaju, każdy zasiada na miejscu, które, ze względu na wiek i pełnione stanowisko, jest mu przypisane. Uwagę Tadeusza przykuwa puste krzesło. Do komnaty wbiega spóźniona kobieta. Bohater, mimo pewnych wątpliwości, rozpoznaje w Telimenie niewiastę, którą podziwiał w ogrodzie. Zaczynają rozmowę. Na drugim końcu stołu wybucha spór między Asesorem i Rejentem o psy - Sokoła i Kusego. Dyskusję kończy postanowienie wyruszenia następnego dnia na polowanie, w celu rozstrzygnięcia konfliktu.
Rano wyruszają na łowy. Spóźniony Hrabia, chce dogonić myśliwych, lecz przystaje przy zamku i podziwia spowite porannym blaskiem mury. Zauważa go Gerwazy - klucznik domu Horeszków. Wyjaśnia Hrabiemu, dlaczego ten nie powinien dążyć do zgody z Soplicami. Opowiada dzieje Stolnika. Mężczyzna chętnie gościł w swoim domu Jacka Soplicę. Gdy jednak młokos zwrócił uwagę na córkę Stolnika, dano mu do zrozumienia, że zostanie ona żoną Wojewody. Urażony Jacek wykorzystał sytuację i, kiedy zamek atakowali Moskale, zastrzelił ojca ukochanej. Wówczas Gerwazy poprzysiągł zemstę.
Hrabia udaje się na śniadanie do Soplicowa. Po drodze dostrzega w ogrodzie piękną postać kobiecą. Jego rozmyślania przerywa ksiądz. Podczas śniadania w Soplicowie Telimena, początkowo zajęta tylko kokieteryjną rozmową z Tadeuszem, opowiada o swej przygodzie w Petersburgu. Wojski poluje na muchy, między Asesorem i Rejentem ponownie dochodzi do zwady. Telimena proponuje wyjście do lasu na grzybobranie. Hrabia znów dostrzega piękną "nimfę", jednak, po krótkiej wymianie zdań, traci złudzenia, co do jej boskiego pochodzenia. Wszyscy uważnie szukają grzybów, jedynie Telimena udaje się do swej "świątyni dumania". Do odpoczywającej podchodzi Sędzia i podejmuje kwestię przyszłości Tadeusza i Zosi, których to małżeństwo byłoby spełnieniem woli Jacka - ojca młodzieńca. Kobietę, będącą jedyną opiekunką dziewczyny, plany te złoszczą. Do Telimeny podchodzi również Tadeusz i, rysujący ją od pewnego czasu, Hrabia. Dyskusję, dotyczącą piękna przyrody, przerywa dzwon, którego dźwięk oznajmia, że nastała pora posiłku.
W trakcie biesiady przychodzi gajowy z informacją o niedźwiedziu, który wyszedł z matecznika. Wszyscy przygotowują się do polowania. Następnego dnia zaspanego Tadeusza budzi piękna niewiasta (Zosia). Młodzieniec stara się dogonić myśliwych. W karczmie ksiądz Robak prowadzi polityczne rozmowy ze szlachtą i dyplomatycznie przygotowuje grunt pod powstanie. W lesie trwa obława. Rozjuszona bestia atakuje Tadeusza i Hrabiego, którzy zapewne zginęliby, gdyby nie celny strzał mnicha. Asesor i Rejent uzurpują sobie prawo do chwały z powodu zabicia niedźwiedzia, jednak Gerwazy rozstrzyga ich spór i wyjawia, kto wystrzelił śmiertelny pocisk. Wojskiego koncert na rogu jest sygnałem dla wszystkich, że łowy zakończyły się pomyślnie. Bohater opowiada, w drodze powrotnej, historię konfliktu Domejki z Dowejką.
Wracających mężczyzn oczekuje Telimena, która postanowiła związać swoją przyszłość z Tadeuszem, a Zosię wydać za mąż za Hrabiego. Myśliwi zostają przywitani przez bohaterkę oraz piękną, młodziutką niewiastę. Tadeusz uświadamia sobie swoją pomyłkę - kobietą, która wzbudziła jego zachwyt, była Zosia. Między Telimeną a młodzieńcem dochodzi do zwady. Podczas przypadkowego spotkania w lesie, bohaterowie godzą się. W trakcie kolacji, która znów odbywa się w zamku, klucznik Horeszków nakręca zegary, co staje się bezpośrednią przyczyną awantury. Do konfliktu dołącza się Hrabia, w którym budzi się duma. Oznajmia Sędziemu, że nie odda w jego ręce majątku, który jest własnością Horeszków. Gerwazy proponuje zorganizowanie najazdu na Soplicowo.
Urażony postawą Hrabiego Sędzia pisze pozew. Do jego pokoju przychodzi ksiądz, który próbuje przekonać gospodarza, by wycofał się ze swych roszczeń. Nadciąga bowiem wojsko, z którym można wiązać nadzieje na odzyskanie wolności. Według Robaka, Sędzia powinien przejąć dowództwo i zorganizować powstanie, które pomoże armii Napoleona w zwycięstwie. Gerwazy, zgodnie z planem, udaje się do Dobrzyna, gdzie haniebnie wykorzystuje panujące agresywne nastroje szlachty (podburzanej już od dłuższego czasu, przez księdza Robaka, do słusznej walki powstańczej) i przekonuje ją do ataku na Soplicowo.
Goście Sędziego rozmawiają na temat złego znaku - komety, która widnieje na rozgwieżdżonym niebie. Telimena poznaje uczucia Tadeusza względem Zosi. Dochodzi do kolejnej kłótni między nią a tytułowym bohaterem, w wyniku której mężczyzna chce popełnić samobójstwo. Młodzieniec zostaje schwytany przez Hrabiego, który jest przywódcą zajazdu. Mieszkańcy dworku stają się więźniami. Zwycięzcy upijają się i tracą czujność. Niespodziewanie żołnierze rosyjscy aresztują szlachtę. Dzięki chytremu planowi księdza Robaka, udaje się uwolnić schwytanych. Wszyscy jednoczą swoje siły przeciwko Rosjanom. Mimo wygranej Polaków, niektórzy walczący muszą zbiec, by uratować współbraci. Ranny ksiądz Robak, który w czasie walki ocalił Hrabiego i Gerwazego, wyznaje, że jest Jackiem Soplicą. Otrzymuje przebaczenie od Klucznika.
Rok 1812. W domu Sędziego goszczą generałowie. Panuje radość, bowiem nastał czas zgody. Odbywają się zaręczyny trzech par, w tym Zosi i Tadeusza, którzy pragną uwłaszczyć chłopów. Wszyscy podziwiają koncert Jankiela, który z przejęciem gra poloneza.